در حيوان همه اين قوّه‏هاى طبيعى بعلاوه يك سلسله قوّه‏هاى شعورى از قبيل حس باصره، سامعه، لامسه و غيره و از قبيل ميلها- كه قبلًا از آنها ياد شد- وجود دارد. حيوان به وسيله اين قوّه‏ها از طرفى خويشتن را از گزند آفات حفظ مى‏كند و از طرفى موجبات رشد فردى و بقاى نوع خود را فراهم مى‏كند.
در انسان همه قواى طبيعى و قواى شعورى كه در گياه و حيوان هست وجود دارد بعلاوه يك سلسله ميلهاى اضافى- كه قبلًا شرح داده شد- و بعلاوه نيروى خارق‏العاده عقل و اراده كه سرنوشت آينده او را با مقياس زيادى به دست خودش مى‏دهد و خودش آينده خويش را انتخاب مى‏كند و مى‏سازد.
از آنچه گفته شد روشن گشت كه:
برخى موجودات هيچ‏گونه نقشى در ساختن آينده خويش ندارند (جمادات).
برخى ديگر نقشى در ساختن آينده خويش دارند اما اين نقش نه آگاهانه است‏ و نه آزادانه بلكه طبيعت، نيروهاى درونى آنها را به طور غير مستشعر و ناآگاهانه براى صيانت و بقاى آنها و ساختن آنها در آينده استخدام كرده است (نباتات).
برخى ديگر نقش بيشترى دارند. اين نقش، آگاهانه است هرچند آزادانه نيست؛ يعنى با نوعى آگاهى از خود و محيط خود، تحت تأثير جاذبه يك سلسله ميلهاى شعورى، در راه صيانت خود براى آينده مى‏كوشند (حيوانات).
ولى انسان نقشى فعال‏تر و مؤثرتر و گسترده‏تر در ساختن آينده خويش دارد.
نقش انسان، هم آگاهانه است و هم آزادانه؛ يعنى انسان، هم به خود و محيط خود آگاه است و هم آنكه با توجه به آينده، به حكم نيروى عقل و اراده مى‏تواند آزادانه آينده خويش را به هر شكل كه خود بخواهد انتخاب كند.
ضمناً دايره ايفاى نقش براى انسان نسبت به حيوان بسى وسيع‏تر و گسترده‏تر است. گستردگى دايره سازندگى انسان نسبت به آينده‏اش از سه ويژگى در انسان سرچشمه مى‏گيرد:
1. وسعت دايره بينش و آگاهى. انسان با نيروى علم، دايره بينش و آگاهى خويش را از ظواهر و سطح طبيعت عبور مى‏دهد و تا اعماق درون آن گسترش مى‏دهد و قوانين طبيعت را مى‏شناسد. با شناختن قوانين طبيعت، دست انسان براى ساختن طبيعت آنچنان كه با زندگى انسان سازگارتر باشد باز مى‏شود.
2. وسعت دامنه خواستها، كه در بخش «انسان و حيوان» از آنها ياد شد و در مباحث اين بخش نيز تحت عنوان «موجود چند بعدى» به آنها اشاره شد.
3. استعداد خودساختگى ويژه‏اى كه در انسان است و هيچ موجود ديگر در اين جهت مانند او نيست.
توضيح اينكه اگرچه برخى جاندارهاى ديگر نيز به مقياس كمى قابل «ساختن» هستند و مى‏توان با «عوامل خاص تربيتى» تغييراتى در آنها به وجود آورد- آنچنان كه در جهان نباتات و حيوانات مشاهده مى‏شود- ولى اولًا هيچ يك از آنها به دست خودشان ساخته نمى‏شوند و اين انسان است كه آنها را مى‏سازد، و ثانياً تغييرپذيرى آنها نسبت به انسان بسيار اندك است.
______________________________
(1)
. در كتاب اول اين مجموعه به نام انسان و ايمان.

مجموعه‏آثاراستادشهيدمطهرى، ج‏2، ص: 289
انسان در ناحيه خصلتها و خويها يك موجود بالقوّه است؛ يعنى در آغاز تولد فاقد خوى و خصلت است، برخلاف حيوانات كه هركدام با يك سلسله خصلتهاى ويژه متولد مى‏شوند. انسان چون فاقد هرگونه خوى و خصلتى است و از طرفى خوى‏پذير و خصلت‏پذير است، به وسيله خصلتها و خويهايى كه تدريجاً پيدا مى‏كند يك سلسله «ابعاد ثانوى» علاوه بر ابعاد فطرى براى خويش مى‏سازد.
انسان يگانه موجودى است كه قانون خلقت، قلم ترسيم چهره او را به دست خودش داده است كه هرطور كه مى‏خواهد ترسيم كند؛ يعنى برخلاف اندامهاى جسمانى‏اش كه كارش در مرحله رحِم به پايان رسيده است و برخلاف خصلتهاى روحى و اندامهاى روانى حيوانات كه آنها نيز در مرحله قبل از تولد پايان گرفته است، اندامهاى روانى انسان- كه از آنها به خصلتها و خويها و ملكات اخلاقى تعبير مى‏شود- به مقياس بسيار وسيعى پس از تولد ساخته مى‏شود.
اين است كه هر موجودى، حتى حيوان، آن چيزى است كه او را ساخته‏اند، ولى انسان آن چيزى است كه بخواهد باشد. و به همين جهت است كه هرنوع از انواع حيوانات همان‏طور كه اندام جسمانى همه افرادش شبيه يكديگر است اندامهاى روانى و خصلتهاى روانى افرادش نيز شبيه يكديگر است؛ تمام افراد گربه يك نوع خصلت دارند و تمام افراد سگ يك نوع ديگر و تمام افراد مورچه يك نوع ديگر، تفاوتى اگر باشد بسيار اندك است. ولى تفاوت خصلتى و اخلاقى افراد انسان بى‏نهايت است. و اين است كه انسان يگانه موجودى است كه خودش بايد «خويشتن» را انتخاب كند كه چه باشد.
در آثار اسلامى رسيده است كه انسانها در قيامت بر طبق خصلتهاى اكتسابى روحى، نه اندام ظاهرى جسمانى، محشور مى‏گردند؛ يعنى انسانها از نظر اخلاق اكتسابى با هر نوع جاندارى كه به او شبيه‏تر باشند، به شكل او و اندام او محشور مى‏گردند، و تنها افرادى به شكل و صورت انسانى محشور مى‏گردند كه اخلاق و خويهاى اكتسابى و ابعاد ثانوى روح آنها متناسب با شأن و كمالات انسانى باشد و به عبارت ديگر اخلاقشان اخلاق انسانى باشد.
انسان به حكم قدرت علمى بر طبيعت مسلط مى‏گردد و طبيعت را آنچنان كه مى‏خواهد منطبق بر نيازهاى خويش مى‏سازد و به حكم نيروى خودسازى و
مجموعه‏آثاراستادشهيدمطهرى، ج‏2، ص: 290
خودساختگى خود را آنچنان كه مى‏خواهد مى‏سازد و به اين وسيله سرنوشت آينده خويش را به دست مى‏گيرد.
تمام تأسيسات تربيتى، مكتبهاى اخلاقى و تعليمات دينى و مذهبى براى راهنمايى انسان است كه آينده خودش را چگونه بسازد و چگونه شكل بدهد. راه راست آن راهى است كه انسان را به سوى آينده‏اى سعادت‏بخش مى‏رساند، و راههاى كج و انحرافها آنهاست كه انسان را به سوى آينده‏اى تباه و شقاوت‏آلود مى‏كشاند. خداوند در قرآن كريم مى‏فرمايد:
ما راه را به انسان (اين موجود آزاد خودساز) نموديم تا او خود چه بخواهد و چه انتخاب كند. (از دو راه يكى را انتخاب خواهد كرد:) يا راهى كه ما نموده‏ايم و سپاسگزار ما خواهد بود و يا راه ديگر كه راه ناسپاسى است‏ .
از بحثهاى گذشته دانستيم كه علم و ايمان هركدام نقشى متفاوت در سازندگى آينده انسان دارند. نقش علم اين است كه راهِ ساختن را به انسان ارائه مى‏دهد. علم انسان را توانا مى‏كند كه هرگونه «بخواهد» آينده را همان‏گونه بسازد. و اما نقش ايمان اين است كه انسان را به سوى اين‏كه خود را و آينده را «چگونه» بسازد كه براى خويشتن و براى جامعه بهتر باشد مى‏كشاند. ايمان مانع آن مى‏گردد كه انسانْ آينده را بر محور مادى و فردى بسازد. ايمان به خواست انسان جهت مى‏دهد، آن را از انحصار ماديات خارج مى‏كند و معنويات را نيز جزء خواستها قرار مى‏دهد.
علم مانند ابزارى در اختيار خواست انسان قرار مى‏گيرد و طبيعت را آنچنان كه انسان بخواهد و فرمان دهد مى‏سازد؛ اما اين‏كه طبيعت را چگونه بسازد، آيا از طبيعت مصنوعاتى بسازد به سود جامعه انسانى و يا نيروهاى مخرّب براى مزيد توسعه‏طلبى افرادى مخصوص، اين ديگر به اين ابزار كه نامش علم است مربوط نيست؛ اين بسته به اين است كه انسانهايى كه علم در فرمان آنهاست چگونه انسانهايى بوده باشند.
اما ايمان مانند قدرتى حاكم بر انسان عمل مى‏كند و خواست او را در اختيار
______________________________
(1). دهر/ 3.
مجموعه‏آثاراستادشهيدمطهرى، ج‏2، ص: 291
مى‏گيرد و در مسير حق و اخلاق سوق مى‏دهد. ايمان انسان را مى‏سازد و انسان با نيروى علم، جهان را. آنجا كه علم و ايمان توأم گردند، هم انسان سامان مى‏يابد و هم جهان.

 

صفحات: 1· 2