27 اردیبهشت 1395
«نه مجازات و نه پاداش هیچکدام نباید به عنوان زمینهی تحریک عملكردهای ما تلقی شوند. در این صورت (اگر مجازات و پاداش انگیزهی فعل شود) موجب بروز صفت نوکری و بردگی در انسان میشود. محرک رفتار ما فقط باید محرک اخلاقی باشد. پاداش دادن نباید علت اقدام به عمل خیر باشد. ذهن باید ابتدا به خصلت اخلاقی بودن عادت کند، پیش از آنکه توسط پاداش و مجازات تحریک شده باشد. پاداش و مجازات فقط میتواند به طور غیر مستقیم در تربیت اخلاقی به کار رود .»( کانت، امانوئل، درسهای فلسفهی اخلاق، ترجمهی صانعی دره بیدی، منوچهر، ص79-80)
درجات نیت
همانطور که گذشت، در اسلام کاری اخلاقی و ارزشمند است که برای جلب رضای خداوند صورت بگیرد. البته انسانها با توجه به معرفت و شناختشان از خداوند نیاتهايشان نیز متفاوت است.
علّامهي مجلسی در این خصوص میگوید: نیتها و مقاصدی که موجب کمال عمل میشود و از اغراض دنیوی خالی است، به تناسب اشخاص و احوال ایشان مختلف است و نیت هرکس تابع حالت باطنی اوست؛ از جمله:
1- نیت کسانی که عبادت خود را برای ترس از عذاب انجام میدهند و دنیا در نظرشان کوچک و حقیر است؛
2- کسانی که محرک آنها نعمتهای بهشت و حور و قصور است؛
3- کسانی که نعمتهاي خداوند را مشاهده میکنند و به دنبال آن برای سپاسگزاری او را عبادت میکنند؛ چون شکر منعم را واجب میدانند؛
4- کسانی که خداوند را مطّلع بر آشکار و نهان خود میدانند و به واسطهی حیا و شرمساری خداوند را عبادت میکنند؛
5- کسانی که خدا را به قصد تقرب عبادت میکنند. منظور از قرب معنوی، کسب مراتب والایی از کمال است که از نقائص خود کاسته، به کمال مطلق نزدیکتر شوند؛
6- کسانیکه خداوند را اهل و شایستهی عبادت و بندگی میدانند؛ لذا او را عبادت میکنند؛
7- کسانی که برای محبت و از سر عشق و علاقه به خداوند او را عبادت میکنند؛ که این قسم از بالاترین درجات مقرّبان است. .(. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، لبنان: مؤسسة الوفاء، 1403 هـ.ق، ج67، ص108)
در توضیح اقسامی که بیان شد میتوان گفت: مورد اول و دوم در خصوص اکثر مردمْ صادق است. معمولاً عموم مردم بیشتر از این مقدار را درک نمیکنند و نميتوانند شناختی بالاتر از این را نسبت به خداوند داشته باشند؛ زیرا کسب مراتب بالاتر نیازمند طی مراحل کمال است که انسانها اغلب از آن غافل هستند.
البته این نوع از نیتها نیز با اخلاص منافات ندارد؛ زیرا آیاتی وجود دارد که بدان تصریح میکند و توضیح آن در ادامه خواهد آمد. مورد ششم – یعنی: افرادی که خدا را شایستهی عبادت میدانند و در پی آن خدا را پرستش میکنند - مقامي والاست که هرکسی نمیتواند آن را ادعا کند و شایستهی افرادی همچون امیرالمؤمنین است که اگر خداوند هیچ تهدید و ترغیبی در خصوص عقاب و پاداش هم نداشت، باز به عبادت و اطاعت او میپرداختند؛ لذا از برترین درجات نیت محسوب میشود.
صفحات: 1· 2